Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Godziny
otwarcia

Pn.: 8⁰⁰ - 12⁰⁰
Wt., Śr., Czw., Pt., Sb., Nd.:

Adres
muzeum

ul. Rybickiego 3
38-500 Sanok

Cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu.
Oddział Terenowy Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

ulucz

Cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu jest Oddziałem Terenowym Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Położna malowniczo na wzgórzu Dębnik, stromo opadającym ku szerokiej dolinie wijącego się Sanu, należy do grupy najstarszych zachowanych przykładów drewnianej architektury cerkiewnej na terenie Polski. Do 1744 roku była użytkowana przez zakon Bazylianów (przeniesiony do Dobromila), ale nadal pozostawała w kulcie, będąc do czasów II wojny światowej ośrodkiem ruchu pielgrzymkowego. Ponieważ archiwalnie nie jest potwierdzona data jej erygowania, to przeprowadzone z inicjatywy Muzeum badania dendrochronologiczne materiału budulcowego wykazały, że została postawiona (albo przebudowana) w 1659 roku.

ulucz

ulucz

Cerkiew ulucka zbudowana jest z drewna jodłowego na podmurowaniu z kamienia łamanego, jest orientowana, ma konstrukcję zrębową i w całości poszyta jest gontem. W układzie architektoniczno-przestrzennym składa się z trzech części: przedsionka, nawy z wejściem bocznym po południowej stronie oraz zamkniętego trójbocznie prezbiterium. Sanktuarium ma wyraźnie zaznaczone pomieszczeniami boczne, tzw. pastoforia: prothesis po północnej stronie, służące do odprawiania obrzędu przedmszalnego (proskomidia), podczas którego kapłan przygotowuje Święte Dary, oraz diakonikonu w południowej części, gdzie po skończonej Liturgii przechowuje się utensylia liturgiczne. Oświetlenie wnętrzu zapewniają dwa okna w południowej ścianie nawy oraz jedno w sanktuarium. Przedsionek przykryty jest dachem siodłowym kryjącym podcienia przed wejściem głównym. Sanktuarium nakryte jest dachem kalenicowym pięciopołaciowym, a nad nawą rozpięta jest ośmiopolowa kopuła zrębowa bez tamburu zwieńczona sygnaturką. Cerkiew nie ma aktualnie wyposażenia ruchomego i tylko w sanktuarium znajduje się kamienny ołtarz. Ze względów bezpieczeństwa i zapewnienia należytej ochrony i opieki konserwatorskiej, przejęte wraz z cerkwią przez Muzeum zachowane wybiórczo wyposażenie ruchome zostało przeniesione do muzealnej placówki, przy czym ikonostas eksponowany jest na stałej ekspozycji malarstwa ikonowego w sanockim skansenie. Ikonostas ulucki powstawał dwuetapowo i jest podwójnego autorstwa: około połowy XVII wieku podstawową jego część namalował Joan malarz Hyrowski, a w 1682 roku dokończył Stefan Dzengałowycz, malarz wiszeński (z Sądowej Wiszni), który sygnował i datował swoją część pracy. W cerkwi aktualnie wyeksponowana jest oryginalna konstrukcja przegrody ołtarzowej odsłonięta po zdemontowaniu ikonostasu. Pozioma belka zamykająca od dołu wycięcie ściany wschodniej nawy (analogiczna do belki tęczowej w świątyniach rytu zachodniego) to tak zwany templon, na którym umieszczano ikony tworzące, w tej najprostszej i archaicznej formie, ikonostas.

ulucz — Fragment ikonostasu. Fot. J. B. Konstantynowicz, lata 30. XX w.

ulucz — Ikonostas – rekonstrukcja całości

W wnętrzu cerkwi można podziwiać zachowane figuralne malarstwo monumentalne. Na ścianie północnej nawy został przedstawiony techniką tempery temat Męki Pańskiej. Kompozycja liczy 20 przedstawień podporządkowanych i zmieszczonych wokół centralnie umieszczonego obrazu Ukrzyżowania, przy czym narracja biegnie pasowo w układzie wstępującym i odczytanie rozpoczyna się w dolnym pasie z zachodu na wschód i ku górze. Przedstawione są tu kolejno sceny (rys.): Wskrzeszenie Łazarza (1), Wjazd do Jerozolimy (2), Ostatnia Wieczerza (3), Umywanie nóg (4), Modlitwa w Ogrójcu (5), Pojmanie, Święty Piotr obcina ucho strażnikowi (6), Chrystus przed Annaszem (7), Chrystus przed Herodem (8), Chrystus przed Kajfaszem (9), Biczowanie (10), Cierniem Ukoronowanie i Śmierć Judasza (11), Naigrywanie (12), Chrystus z Barabaszem (13), Chrystus przed Piłatem (14), Niesienie Krzyża (15), Przybicie do Krzyża (16), Ukrzyżowanie (17), Zdjęcie z Krzyża (18), Złożenie do Grobu (19), Zstąpienie do Otchłani (20), Zmartwychwstanie (21). Cykl pasyjny uzupełniony jest o wizerunki czterech Ewangelistów – Łukasza (22), Mateusza (23), Jana (24), Marka (25) – oraz zbiorowy portret, najpewniej fundatorów polichromii (26), liczący 14 postaci ukazanych hierarchicznie i skierowanych ku sanktuarium w pozie modlitewnej.

ulucz — Polichromia ścienna – postaci Ewangelistów i Męka Pańska

ulucz

Grupa postaci świeckich składa się z sędziwej pary, kobiety i mężczyzny, zapewne małżeństwa i seniorów rodu, oraz, wyraźnie młodszych wiekiem, dwóch mężczyzn i trzech kobiet wraz z siedmiorgiem dzieci w długich, jednakowych koszulach, wśród których wyodrębniona jest postać młodej dziewczyny ubranej w suknię i gorset oraz, wyróżnione siną barwą, dziecko, najmniejsze pośród wszystkich ukazanych postaci, które prawdopodobnie zmarło w czasie powstawania malowideł. Niestety tylko fragmentarycznie zachowała się inskrypcja fundacyjna polichromii, widniejąca u postawy obrazu Ukrzyżowania, głosząca, że (w tłumaczeniu) (…) dał namalować sługa boży Andrzej (…) i żoną (…) za odpuszczenie grzechów swoich. W wyniku analizy porównawczej formalno-stylistycznej i paleograficznej polichromii ściennej i części ikonostasu namalowanego przez Stefana Dzengałowicza, uznaje się jego autorstwo monumentalnej Męki Pańskiej, namalowanej około 1682 roku.

ulucz — Fragment polichromii ściennej

Pasja w uluckiej cerkwi jest bardzo cennym zabytkiem: jednym z najstarszych i nielicznie zachowanych tego typu w drewnianym budownictwie cerkiewnym na polskim i ukraińskim terenie. Cykle pasyjne były bardzo popularne w Cerkwi w ogóle, ale ze względu na warunki klimatyczne na tym obszarze, nie sprzyjające trwałości malowideł ściennych na drewnianym podłożu, zdecydowanie częściej były wykonywane w technice malarstwa sztalugowego. Obecność w cerkwiach przedstawień cyklu pasyjnego – o tradycji sięgającej czasów wczesnobizantyjskich – była przede wszystkim związana z obchodami Triduum Paschalnego, jak również stanowiła wizualne objaśnienie Liturgii, w Kościele wschodnim niejednokrotnie komentowanej w kontekście życia i męki Chrystusa. Uluckie malowidło Męki Pańskiej w 2012 roku zostało poddane gruntownym zabiegom konserwatorskim, dzięki którym odzyskało trwałość, scalenie i nasycenie kolorystyczne oraz zostało zabezpieczone. Prace przeprowadzono z pełnym poszanowaniem autentyzmu zachowanej warstwy malarskiej z ograniczeniem do minimum albo całkowitym zaniechaniem rekonstrukcji kompozycyjnej, tak aby bezpodstawnie nie ingerować w prawdę historyczną tego cennego dzieła. Drewniana cerkiew w Uluczu, pomimo braku wyposażenia ruchomego, nie brzmi pustką, jeśli ma się na uwadze jej rangę i wartość artystyczną. Jest jedną z niewielu zachowanych świątyń z kresowych obszarów Rzeczypospolitej, które dają wyobrażenie o najdawniejszej drewniej architekturze sakralnej wyznawców Cerkwi.

mbl

mbl